Totalitaryzm

Zjazd NSDAP – partii sprawującej władzę totalitarną w III Rzeszy, 1938

Totalitaryzm (dawniej też: totalizm[1], łac. totalis – cały, całkowity) – system polityczny, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana państwu, przeciwstawia jednostkę państwu i charakteryzuje się ekstremalną ingerencją w życie publiczne i prywatne[2]. Państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia społecznego, dążąc do całkowitego podporządkowania sobie obywateli. Jednostka, stanowiąca niejako własność państwa, zostaje pozbawiona swobody myśli i wolności wyboru.

Określenie totalitaryzm funkcjonuje już od czasów przedwojennych, lecz w latach powojennych pojawiło się kilka kontrowersji co do znaczeń tego słowa. W okresie zimnej wojny zaczęło być używane w języku krajów zachodnich na określenie systemu panującego w komunistycznych państwach bloku wschodniego i ogólnie państwach komunistycznych[3][4][5].

Określenie to nie jest używane jedynie w stosunku odnoszącym się do krajów współcześnie dyktatorskich, a także przeszłych krajów faszystowskich i komunistycznych, a może być też używane w określeniu na systemy panujące jeszcze w dawniejszych czasach w wielu krajach[6]. Wielu filozofów używało zbliżonych terminów na określenie takich systemów[7]. Termin totalitaryzm wszedł jednak dopiero w latach 20. XX wieku do użycia.

Zazwyczaj jako wzory systemów totalitarnych podawane są historyczne już reżimy faszystowskie, nazistowskie i komunistyczne XX wieku jak Włochy w okresie rządów faszystowskich, III Rzesza, Związek Radziecki, oraz Chiny w okresie maoizmu, a współcześnie także Korea Północna. Wszystkie w okresie dojrzałym charakteryzowały się dążeniem do kontrolowania i w pełni podporządkowania sobie mas z pominięciem wszelkich zasad moralnych, a także popełnianiem masowych zbrodni na obywatelach[3].

Reżimy totalitarne różnią się od autorytarnych przede wszystkim rodzajem suwerena. W autorytaryzmie jest to biurokracja lub wojskowi (struktury siłowe). W totalitaryzmie suwerenem jest aparat partyjno-państwowy[8]. Różny jest też sposób rządów – w autorytaryzmie rządy sprawują zazwyczaj wąska elita polityczna lub oligarchowie, często nadużywający władzy i chcący się przy niej utrzymać za wszelką cenę. Totalitaryzm w okresie dojrzałym charakteryzuje się monopolem rządzących na kontrolowaniu wszystkich instytucji i zbiorowości społecznych, decydowaniu o wszystkich aspektów życia w kraju i wykorzystywaniu instytucji państwowych i nie-państwowych do terroryzowania swojego społeczeństwa, a także przewodnią ideologią państwową[9]. Społeczeństwo jest w totalitaryzmie przekształcane w masy, które mają realizować polecenia i życzenia dyktatora lub partii.

  1. totalitaryzm, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-03-31].
  2. R Conquest, 1999. Reflections on a Ravaged Century, s. 74. ISBN 0-393-04818-7.
  3. a b https://books.google.com/books?id=ttmCWwuxX8cC&pg=PA95.
  4. Robert Conquest, Reflections on a Ravaged Century, wyd. 1st ed, New York: Norton, 2000, s. 74, ISBN 0-393-04818-7, OCLC 41412004.
  5. Słownik języka polskiego PWN: totalitaryzm.
  6. https://books.google.com/books?id=l-75zLjGlZQC&q=the+dialectic+of+enlightenment.
  7. https://books.google.com/books?id=EaKc0RRqlvYC&q=The+Open+society+and+its+enemies.
  8. Roman Bäcker, Nietradycyjna teoria polityki, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2011, s. 45-55, ISBN 978-83-231-2743-7 [dostęp 2023-10-29] (pol.).
  9. https://archive.org/details/russiaunderbolsh00rich/page/243.