Judaizm

Menora – najważniejszy symbol judaizmu; ilustracja z XV wieku
Gwiazda Dawida – jeden z symboli judaizmu, Żydów i Izraela
Wielka Synagoga w Budapeszcie – największa synagoga w Europie i jedna z kilku największych na świecie

Judaizm, wyznanie mojżeszowe[1][2] (hebr. ‏יהדות‎) – religia monoteistyczna, pierwsza z grupy abrahamicznej, istniejąca od starożytności. Źródłem objawienia jest dla niej Biblia hebrajska – opisuje ona między innymi kosmogonię polegającą na stworzeniu świata przez Boga. W Biblii i judaizmie Stwórca jest określany tytułami Elohim i Adonai; jego pełne imię jest uznawane za święte, przez co nie zawsze można je wymawiać i jest oznaczane tetragramem, którego polska transkrypcja to JHWH, co bywa rozwijane. Biblia hebrajska opisuje też inne mity i wieczyste przymierze Boga z Izraelitami, czasem utożsamianymi z Hebrajczykami i Żydami. Bóg miał chronić swój lud, zwany wybranym, i pomagać mu w zamian za podporządkowanie się jego nakazom[2].

Religia ta kształtowała się na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. Mogły na nią wpływać inne monoteizmy jak egipski kult Atona i perski zaratusztrianizm (zoroastryzm). Według biblijnych legend monoteizm wśród Semitów wprowadził Abraham, a Mojżesz przekazał ludziom Dekalog i Torę – Pięcioksiąg otwierający Biblię[2]. Dwa główne etapy właściwego judaizmu to:

Pierwszy z nich wytworzył:

Judaizm rabiniczny uznał kanon Biblii za zamknięty. Religia ta doczekała się szeregu odłamów jak chasydyzm, inne szkoły ortodoksyjne, judaizm konserwatywny, reformowany, rekonstrukcjonistyczny i mesjanistyczny, czasem traktowany jako odrębne wyznanie synkretyczne. Religie wywodzące się z judaizmu to m.in.:

Pośrednio judaizm wywarł również wpływ na powstawanie wielu synkretycznych religii, takich jak zawierające elementy chrześcijaństwa manicheizm[4], wudu i gnostycyzm[5][6] (czerpiący również bezpośrednio z judaizmu)[7] czy będący islamsko-hinduistycznym synkretyzmem sikhizm[8].

Judaizm był też inspiracją dla:

Termin bywa też używany w węższym znaczeniu. Czasem judaizmem nazywa się tylko religię rabiniczno-talmudyczną; wtedy jej poprzedniczka, którą wyznawali Jezus i prorocy, jest określana jako mozaizm.

Judaizm bywa nazywany religią narodową Żydów, choć przyjmowały go też inne grupy etniczne jak afrykańscy Felaszowie i eurazjatyccy Chazarowie. Wyznawcy tej religii są znani jako:

  • żydzi[9] – pisownia małą literą oznacza wyznanie; nazwę tę krytykowano jako zbyt podobną do nazwy narodu[10];
  • judaiści[11], choć to słowo oznacza też badacza judaizmu i Żydów, czyli przedstawiciela judaistyki;
  • izraelici[12], choć to słowo ma też znaczenie etniczne lub państwowe – może odnosić się do starożytnych Hebrajczyków, ich potomków lub do poddanych Królestwa Izraela;
  • starozakonni[13].

W latach 20. XXI wieku jest ich kilkanaście milionów[2]; mieszkają głównie w USA (5,6 mln) i Izraelu (4,7 mln).

Od starożytności religia żydowska spotykała się z wrogością, dyskryminacją i uprzedzeniem, co jest jedną z postaci antysemityzmu. Z drugiej strony przedstawiciele innych wyznań bywali nastawieni do judaizmu serdecznie, bronili praw wyznawców i czasem się nim inspirowali – takie postawy są zaliczane do filosemityzmu.

  1. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać wyznanie mojżeszowe [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2023-09-15].
  2. a b c d e f Judaizm, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-07-29].
  3. Prawda. Chrystus. Judaizm [online], Wydawnictwo Fronda [dostęp 2019-01-26].
  4. Mistyka katarska [online], web.archive.org, 10 kwietnia 2021 [dostęp 2024-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-10].
  5. ABP STANISŁAW WIELGUS, STAROŻYTNA I ŚREDNIOWIECZNA FILOZOFIA ŻYDOWSKA, John Paul II Catholic University of Lublin, Faculty of Philosophy, 13 grudnia 2020, s. 311–336, DOI10.2307/j.ctv2vzdgtj.15, JSTORj.ctv2vzdgtj.15.
  6. Chrześcijańska filozofia pierwszych wieków. W: Historia filozofii. Pod redakcją G. F. Aleksandrowa, B. E. Bychowskiego, M.B. Mitina, Pawła Judina. Tłum. z rosyjskiego Aleksander Neyman, Roman Korab-Żebryk, Bogdan Kupis. T. I: Filozofia starożytna i średniowieczna. Warszawa: Książka i Wiedza, 1961, s. 436–457. (pol.).
  7. Marcel Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1981, s. 163-165, ISBN 83-06-00598-8
  8. Feliks Koneczny, Z rzekomych syntez religijnych, Krzeszowice: Dom Wydawniczy "Ostoja", 2005, ISBN 978-83-60048-95-5 [dostęp 2024-03-03].
  9. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać żyd [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2023-09-15].
  10. Stanisław Krajewski, Nasza żydowskość, wydawnictwo Austeria, Kraków 2010, ISBN 978-83-61978-44-2, s. 22–23.
  11. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać judaista [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2023-09-15].
  12. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać izraelita [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2023-09-15].
  13. publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać starozakonny II [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2023-09-15].