Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe
wojny polsko-rosyjskie
Ilustracja
Herb powstańców styczniowych:
herby Korony (Orzeł Biały, używany w wersji z koroną lub bez), Litwy (Pogoń) i Rusi (Michał Archanioł). Całość zwieńczona zamkniętą koroną.
Używano również herbu w wersji podwójnej (tylko Orzeł i Pogoń).
Czas

22 stycznia 1863 – październik 1864[a]

Terytorium

Królestwo Polskie, ziemie zabrane

Wynik

zwycięstwo Imperium Rosyjskiego

Strony konfliktu
Tymczasowy Rząd Narodowy (od 19 stycznia do 13 marca 1863, ponownie od 21 marca do 23 maja 1863)
Rząd Narodowy Cywilny (od 12 marca do 21 marca 1863)
Rząd Narodowy (od 23 maja 1863)
Imperium Rosyjskie
Dowódcy
Stefan Bobrowski †
Romuald Traugutt †
Marian Langiewicz
Ludwik Mierosławski
Aleksander II
Fiodor Berg
Michaił Murawjow
Siły
łącznie w okresie 1863–1864 ok. 200 tys. powstańców w Królestwie Polskim 111 245 żołnierzy 1 stycznia 1863, 126 741 żołnierzy 1 lipca 1863[1]
Straty
źródła polskie: od 10 tys. do 20 tys.;
źródła rosyjskie: do 30 tys.[2][3]
źródła rosyjskie: ogółem 4,5 tys. (zabitych, rannych i zaginionych), w tym 3343 w Królestwie Polskim (826 zabitych, 2169 rannych, 348 zaginionych)[2][3]; źródła polskie: ok. 10 tys.[b]
brak współrzędnych
Podział administracyjny Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych wprowadzony przez Rząd Narodowy w czasie powstania styczniowego w 1863 roku
Bitwy i potyczki powstania styczniowego
w Królestwie Polskim
na Litwie, Rusi i Ukrainie
w Królestwie Polskim
Artur Grottger, Bitwa, rysunek z cyklu Polonia, 1863
1861 roku w ikonografii
Obraz z okresu manifestacji patriotycznych, upamiętniający unię polsko-litewską
Kozacy atakują Kościół św. Anny w Warszawie 27 lutego 1861
Pogrzeb pięciu poległych 2 marca 1861 roku
Wojsko rosyjskie strzela do manifestantów w Warszawie 8 kwietnia 1861 roku
Zamknięcie kościołów, grafika Artura Grottgera z cyklu Warszawa I 1861
Biwak armii rosyjskiej na Placu Zamkowym w Warszawie po wprowadzeniu stanu wojennego w Królestwie Polskim w 1861 roku
Aleksander Sochaczewski Branka 1863
Manifest 22 stycznia – dekret Tymczasowego Rządu Narodowego ogłaszający wybuch powstania, a także uwolnienie i uwłaszczenie wszystkich obywateli
Złota Hramota – dekret Rządu Narodowego z 31 marca 1863 roku w języku ukraińskim, ogłaszający uwolnienie i uwłaszczenie chłopów ukraińskich
Obwieszczenie w języku białoruskim skierowane do chłopów województwa grodzieńskiego

Powstanie styczniowe – polskie powstanie przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone Manifestem 22 stycznia wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864[c], zasięgiem objęło ziemie zaboru rosyjskiego, tj. Królestwo Polskie i ziemie zabrane, zyskując także szerokie poparcie wśród ludności litewskiej i częściowe pośród białoruskiej.

Było największym i najdłużej trwającym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 tys. osób, zarówno z rodzin szlacheckich, jak też w mniejszym stopniu z chłopstwa i mieszczaństwa. Na Litwie właściwej, Żmudzi i zachodniej Białorusi zryw przybrał charakter masowy, angażując nie tylko Polaków, lecz również Litwinów i część Białorusinów. Natomiast na pozostałych terenach ziem zabranych (Inflanty polskie, wschodnia Białoruś, Ukraina) powstanie zostało obojętnie lub wrogo przyjęte przez ludność łotewską, białoruską i ukraińską[4].

Mimo początkowych sukcesów zakończyło się przegraną powstańców, z których ok. 10-20 tysięcy poległo w walkach, blisko 1 tys. stracono, ok. 38 tys. skazano na katorgę lub zesłanie na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało[5]. Wojska rosyjskie pacyfikowały powstanie z dużą determinacją i okrucieństwem. Miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, były palone, zdarzały się również przypadki rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu[6]. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys.[7].

Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1868 wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim, a w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską. W latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie, doprowadzając je tym samym do upadku. W roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, a w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich.

Pomimo klęski militarnej powstanie styczniowe osiągnęło część celów politycznych, zwłaszcza długofalowych, jakie stawiali sobie jego organizatorzy. Przyczyniło się między innymi do zahamowania reprezentowanej przez hrabiego Aleksandra Wielopolskiego polityki ugody wobec rosyjskiego zaborcy, popieranej przez część elit Królestwa. W wyniku represji i tłumienia powstania polityka ugodowców straciła uznanie wśród ogółu społeczeństwa. Pamięć o powstaniu ożywiała w kolejnych dziesięcioleciach nastroje patriotyczne, co przyczyniło się do odzyskania niepodległości pół wieku później[8][9]. Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach i w etnicznej Rosji uwłaszczenia chłopów, zarówno w Królestwie, jak i na ziemiach zabranych. Konsekwencją był w końcowych trzech dekadach XIX wieku gwałtowny skok demograficzny, niemniej potężny wzrost produkcji przemysłowej, wzrost urbanizacji, podniesienie się stopy życiowej. Tym gospodarczym procesom towarzyszył bujny rozwój czasopiśmiennictwa, literatury pięknej, teatru, malarstwa. Co zaś szczególnie ważne: na przekór rusyfikacyjnej polityce Hurki i Apuchtina na wsi zaczęło się szerzyć czytelnictwo polskie. U podłoża procesów tych leżały różne przyczyny; wszystkie razem świadczyły o jednym: o wyjątkowo szybkim postępie Królestwa na drodze kapitalistycznego rozwoju. Zaś podstawową przesłanką tego rozwoju był radykalny charakter reformy uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku[10].

Po upadku powstania znaczna część patriotów, w tym uczestników powstania (por. Bolesław Prus, Hipolit Wawelberg), zwróciła się ku pracy organicznej, zaś pamięć o powstańcach stała się ważnym motywem w literaturze (np. Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski) i malarstwie (min. Artur Grottger, Jan Matejko, Maksymilian Gierymski) oraz motywacją dla nowego pokolenia działaczy niepodległościowych (np. skupionych wokół Józefa Piłsudskiego).


Błąd w przypisach: Istnieje znacznik <ref> dla grupy o nazwie „uwaga”, ale nie odnaleziono odpowiedniego znacznika <references group="uwaga"/>
BŁĄD PRZYPISÓW
  1. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Mikołaj Pawliszczew Tygodnie
    BŁĄD PRZYPISÓW
  2. a b ПОЛЬСКОЕ ВОССТАНИЕ 1863–64 • Большая российская энциклопедия – электронная версия [online], bigenc.ru, 2004–2017 [dostęp 2022-06-01].
  3. a b Сытин, ВЭ/ВТ/Польское восстание 1863 г. / Военная энциклопедия – Викитека, ru.wikisource.org, 1911–1915 [dostęp 2022-06-01] (ros.).
  4. Kieniewicz 1983 ↓, s. 491–492, 700–701.
  5. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Trzeciakowski L Ziemie polskie
    BŁĄD PRZYPISÓW
  6. Stanisław Zieliński, Bitwy i Potyczki 1863–1864, Muzeum Narodowe w Rapperswilu, Rapperswil 1913, s. 59, 62, 83, 224.
  7. Mikołaj Pawliszczew, Tygodnie polskiego buntu, t. II, Warszawa 2003, s. 68.
  8. Kieniewicz 1983 ↓, s. 745–746.
  9. Paweł Jasienica, Dwie drogi, Warszawa 1963
  10. Kieniewicz 1983 ↓, s. 745.